Η γλώσσα μιας παιδείας δήθεν παλιάς

Συνέχεια των χθεσινών,
η παρακολούθηση με τους μαθητές της ταινίας του Γιώργου Τζαβέλλα του 1961.
Ο σκηνοθέτης είχε κι αυτός, νομίζω, την πρόθεση διδακτικής καθοδήγησης ενός κοινού που ήταν αμάθητο στην αρχαία γραμματεία.

Βέβαια, δεν είναι η προσοχή που αποσπά κάτι έξω από τα συνήθη της διδασκαλίας που με εκπλήσσει: αυτό είναι γνωστό και βοηθάει να βρίσκουμε μικρά παράθυρα συγκέντρωσης κι επικοινωνίας στα σοβαρά θέματα της μάθησης. Εννοώ τη συγκινημένη παρουσία του δασκάλου και του μαθητή κι αυτή τη διάθεση που παίρνει κανείς μαζί του, συμμαζεύοντας την τσάντα του για να βγει ξανά στο φως της μέρας.
Αλλά ξαναβλέποντάς το, άκουγα την ακρίβεια της μετάφρασης. Δημοτική επιμελής, εκφραστική, καταληπτή, ισορροπημένη. Πενήντα ένα χρόνια αργότερα, αναρωτιέται κανείς πόσο βοήθησε η Μπαμπινιωτική αναρχία των καθαρευουσιάνικων επελάσεων από τις ομιλούσες μάσκες, πρώτα στην τηλεόραση, μετά στα δημοσιευόμενα και, κάτω από κανονικές συνθήκες, μη δημοσιεύσιμα κείμενα...

Ας μιλήσω για στάσιμο κι όχι για ιντερμέδιο

Είχα αφήσει πολλά πράγματα στη μέση, στο τελευταίο σημείωμα του Μαΐου που μας πέρασε. Σχεδόν δέκα μήνες. Άλλαξαν όλα, η πόλη, το τοπίο από το παράθυρο, η γλώσσα, η απόστασή μου από τους πάντες σχεδόν. Μόνον ο μαγνητικός Βορράς εξακολούθησε να έλκει και να απωθεί ομοιότροπα.

Πάντοτε έχω αφήσει πολλά στη μέση.

Σημειώνοντας λοιπόν για κάποιους μαθητές μου σκέψεις για αύριο, σημείωσα τα ακόλουθα:

φωτογραφία Blake Lipthratt, Νυν γαρ εσχάτας ύπερ ρίζας ετέτατο φάος (στ. 599-600)

Αντιγόνη, B' Στάσιμο: λίγες σκέψεις
Αξίζει εδώ να στοχαστούμε πάνω στη λειτουργία που έχουν τα στάσιμα στην κλασικότερη μορφή της τραγωδίας. Ο θεατής (και ο αναγνώστης) μπορεί να υποθέσει μια στενότερη ή χαλαρότερη σχέση προς όσα έχουν διαδραματιστεί στο προηγούμενο επεισόδιο. Για παράδειγμα, στο πρώτο στάσιμο, η απροσδόκητη ανακοίνωση της βιαστικής ταφής του Πολυνείκη προκάλεσε την αντίδραση του χορού, ο οποίος ύμνησε την ανθρώπινη επινοητικότητα, το ακατάβλητο πνεύμα του ανθρώπου δημιουργού. Το δεύτερο επεισόδιο ήταν ομολογουμένως βαρύ: Η αποκάλυψη της ταυτότητας του δράστη (Αντιγόνη) συγκλόνισε το χορό και εκνεύρισε τον Κρέοντα. Η Ισμήνη έθεσε κι αυτή τον εαυτό της στη διάθεση του τιμωρού ηγεμόνα. Οι συζητήσεις ήταν αγχώδεις γιατί ισορροπούσαν σε μια λεπτή γραμμή ανάμεσα σε αισθήματα αγάπης (Αντιγόνη-Ισμήνη), θανάτου/επιβίωσης, υψηλών κινήτρων κι ευθύνης των πράξεων και σε κρίσεις περί σωφροσύνης και παραφροσύνης. Εντέλει, οι δύο αδερφές εγκαταλείπουν τη σκηνή όχι ως ελεύθερα πρόσωπα πια, μα σιδηροδέσμιες και με τη βεβαιότητα της θανατικής καταδίκης της Αντιγόνης τουλάχιστον. Ο Κρέοντας παραμένει στη σκηνή αλλά δεν είναι πια ο άνθρωπος που βγήκε στην αρχή του πρώτου επεισοδίου να χαιρετίσει το λαό του και να του εγγυηθεί ασφάλεια και ευνομία.
Το θέμα του δεύτερου στάσιμου είναι μια διεξοδική αναφορά στο θέμα της ανθρώπινης δυστυχίας, ως σταθερής συνιστώσας στη ζωή μας. Η περιγραφή ξεκινά από τα γενικά (εδώ η αισθητική εικόνα προέρχεται από τη θάλασσα που σωρεύει άμμο στο βυθό και με το κύμα της τρώει επίμονα το βράχο) και περνάει στα ειδικότερα: Εξηγεί δηλαδή πώς η δυστυχία βρίσκει το δρόμο της εξολοθρεύοντας φυσικά και εξουθενώνοντας ηθικά την οικογένεια των Λαβδακιδών, μέσω μιας κληρονομικής ροπής στην αστοχία (αισθητικά το αποδίδει ο χορός με εικόνες από τη στεριά, το δέντρο που ξεριζώνεται και το σπαρτό που κόβεται). Αν κάτι ξεφεύγει από αυτόν τον κυματισμό της δυστυχίας, είναι ο φωτισμένος κόσμος του Δία, αλλά κι εκείνος ίσα-ίσα για να παρατηρήσει την παγίδευση του ανθρώπου (Αισθητικά εδώ η εικόνα είναι ο λαμπερός Όλυμπος και η ξεκάθαρη όψη των πραγμάτων από απόσταση). Το μόνο γιατρικό, ό,τι απομένει βαρύ στο κουτί της Πανδώρας, η Ελπίδα, είναι συνήθως άχρηστη. Είτε θα είναι πλανημένη είτε η αφροσύνη, μέσω της τυφλότητας, θα την αφήσει κούφια. Εδώ ένα στενόχωρο επεισόδιο επισφραγίζεται από ένα βαρύθυμο στάσιμο.
Κάποιοι μελετητές δεν αποδέχονται την άμεση σχέση επεισοδίων-στασίμων κι, ίσως, έχουν δίκιο όταν αναφέρονται στις τραγωδίες του Ευριπίδη. Συνολικά πάντως μιλώντας, μπορούμε να πούμε ότι στο διάλειμμα μεταξύ καταιγιστικών συμβάντων, ο ποιητής μας δίνει μια ευκαιρία βαθύτερου στοχασμού και μάλιστα με τη βοήθεια εικόνων εντυπωσιακών.

Όμως τα παιδιά με κοιτούν με απορία: αντιλαμβάνονται τι λέω, αναρωτιούνται φαίνεται αν είναι ο καλύτερος τρόπος να συζητηθούν όλα αυτά μέσα από στίχους και στροφικά συστήματα.